Qua cầu xe lửa, vắt qua sông Bến Hải, đến bờ Bắc, rẽ trái khoảng 500 mét là đến địa danh “Cây đa Bà chúa”. Nơi đây từng có mộ vọng Bà chúa. Bà là ai? Bà chúa, chủ nhân ngôi mộ vọng, là bà Ngô Thị Lâm. Ngô Thị Lâm là thiếp của Đoan Quốc Công Nguyễn Hoàng, người làng Thế Lại, gần cảng Thanh Hà. Bà Ngô Thị Lâm đã hy sinh vì chồng, ra sức giúp chồng trong buổi đầu khó khăn của xứ Thuận Hóa, nhưng rồi hậu vận của bà quá đỗi đa đoan! Một thách thức to lớn đối với chúa Nguyễn Hoàng khi mới vào trấn thủ Thuận Hóa là dân sở tại chưa một lòng theo nhà Lê trong giai đoạn trung hưng. Dẫu sao nhà Mạc cũng một thời kinh dinh Thuận Hóa, một bộ phận dân chúng và quan lại từng được hưởng bổng lộc của nhà Mạc nên còn “hoài Mạc”. Phố cổ Bao Vinh, gần cảng Thanh Hà, chụp năm 1926, nơi mà dòng tộc bà Ngô Thị Lâm từng sống. Ảnh: T.L Có người Thuận Hóa còn hận các vua Lê Uy Mục, Lê Tương Dực vì người thân của họ từng chết thảm do lệnh của hai ông vua hiếu sát. Quân đội nhà Mạc thường vượt biển đánh vào Thuận Hóa. Vì thế chúa Nguyễn Hoàng cùng với cộng sự phải cố gắng rất lớn ở miền ác địa. Một chiến thắng lịch sử đã tạo thế cho Nguyễn Hoàng làm nên sự nghiệp đó là đánh thắng quân Mạc do Lập Bạo chỉ huy. Chúa Nguyễn Hoàng nằm mộng thấy một nữ thần, bày cách đánh thắng quận Lập, đó là mỹ nhân kế. Người thiếp Ngô Thị Lâm của chúa được chọn để đến bản doanh Lập Bạo, dùng nhan sắc để làm ông quận đa tình bị mê hoặc, khi tình đã mặn nồng thì bà Ngô Thị Lâm liền khuyên quận Lập cùng chúa Nguyễn Hoàng hội thề. Lập Bạo do hiếu sắc đã mắc kế của Nguyễn Hoàng, phải bại vong. Chúa Nguyễn Hoàng đã lập miếu Trảo Trảo để tưởng nhớ công ơn của vị nữ thần đã báo mộng. Hàng vạn tù binh Mạc đã bị bắt, chúa Nguyễn Hoàng không giết mà cũng không thả. Chúa đã cho họ đi khai hoang lập ấp ở vùng đất đỏ bazan ở nam sông Hồi ( sông Bến Hải ngày nay) gọi là Tam Phường. Ba làng này thuộc dạng dinh điền, chuyên trồng và chế biến cây công nghiệp để xuất khẩu: dầu sơn, cau trầu và mít. Cảng Thanh Hà là nơi thuyền bè nước ngoài đến mua những mặt hàng này… Còn người thiếp Ngô Thị Lâm, vì việc lớn phải thất tiết, chúa Nguyễn Hoàng cho kết duyên với người tâm phúc Văn Hùng Bá Vũ Doãn Trung. Hai vợ chồng bà Ngô Thị Lâm ban đầu được sinh cơ lập nghiệp ở phủ cũ Tân An, gần làng Tiên An, Vĩnh Sơn, Vĩnh Linh, chuyên coi sóc vùng Tam Phường, đôn đốc sản xuất và thu lợi cho chúa Nguyễn Hoàng. Sau đó vợ chồng Vũ Doãn Trung về quê ở Kỳ Anh, Hà Tĩnh. Vũ Doãn Trung vì sợ uy chúa Nguyễn mới chấp nhận cuộc hôn nhân miễn cưỡng. Ông lạnh nhạt với bà Ngô Thị Lâm và sau đó cưới vợ khác. Bà Ngô Thị Lâm sau khi thất tiết với Lập Bạo, hoài thai và sinh một con trai, con của Lập Bạo, lấy họ Mạc. Khi vợ chồng Vũ Doãn Trung không còn ở phủ cũ Tân An, dân sở tại đã làm mộ vọng bà Ngô Thị Lâm trên nền nhà cũ của bà để tưởng nhớ. Di tích ấy dân làng Tiên An gọi là “ đất cây đa bà chúa”. Cho hay bà Ngô Thị Lâm là người góp công không nhỏ đối với sự nghiệp của chúa Nguyễn Đàng Trong. Thế nhưng đời riêng của bà đầy bi kịch, quả là “đau đớn thay phận đàn bà”! Hy sinh phẩm tiết để giúp chồng đấu thắng địch thì bị chồng “ chối bỏ khéo”, có con trai với chồng hai bất đắc dĩ thì buộc phải giết chồng hai, chồng thứ ba có cưới hỏi nhưng chẳng chịu nằm chung. Số phận của bà Ngô Thị Lâm còn bi đát hơn nữ hoàng đế Lý Chiêu Hoàng. Khi Trần Thái Tông gả Chiêu Thánh công chúa ( Lý Chiêu Hoàng ) cho công thần Lê Phụ Trần thì bà sống hạnh phúc với chồng mới, sinh hạ được hai người con mang họ Lê. Trong khi đó bà Ngô Thị Lâm, người đời vẫn gọi bà chúa, có chồng quan họ Vũ, sinh con trai phải lấy họ Mạc. Quá đỗi đa đoan ! Hà My (Báo Quảng Trị)
